Ο Ψαραντώνης (Αντώνης Ξυλούρης) γεννήθηκε στα Ανώγεια κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα πρώτα του ακούσματα ήταν το παίξιμο της λύρας του μεγαλύτερου του αδελφού – μύθου της ελληνικής μουσικής, Νίκου Ξυλούρη (Ψαρονίκος), ο Μανώλης Πασπαράκης (Στραβός) καθώς και οι άλλοι λυράρηδες του χωριού του.
Ο Ψαραντώνης έμελλε να γίνει ένας ζωντανός θρύλος της μουσικής, εμπλουτίζοντας την κρητική, τη μεσογειακή και την παγκόσμια μουσική με ήχους ανεπανάληπτους, με μουσικές και ερμηνείες απαρομοίαστες και μοναδικές.
«Οι επιρροές μου προέρχονται από αυτά που άκουγα από μικρός και τα έπαιρνα μέσα μου με το δικό μου τρόπο…»
«Πηγή έμπνευσης, παιδί μου, είναι η φύση. Ας πάρουμε μαζί μας μόνο τα ωραία από ό,τι μπορούμε να ζήσουμε…»
Μπαίνει στη δισκογραφία το 1962 με έναν δίσκο 45 στροφών ενώ ο πρώτος του ολοκληρωμένος δίσκος κυκλοφορεί το 1973. Ήδη από το 1980 τον ανακαλύπτουν στο εξωτερικό οπότε και αρχίζουν οι απανωτές προσκλήσεις σε σημαντικά φεστιβάλ της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αυστραλίας. Μέχρι σήμερα έχει εμφανιστεί σε δεκάδες μεγάλα φεστιβάλ παραδοσιακής, τζαζ και ροκ μουσικής. Έχει συνθέσει μουσική για παραστάσεις χορού και για θεατρικά έργα.
«Η κραυγή των θεών» – έτσι προλογίζουν τον σπουδαίο μουσικό στα σημαντικότερα φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής.
Ενδεικτικά:
• Το 1982 προσκαλείται στο WDR Folkfestival, στην Κολωνία (Γερμανία) όπου του απονέμεται το 1ο βραβείο από διεθνή επιτροπή ειδικών.
• Το 1985 εκπροσωπεί την Ευρώπη στο Journées des Cinq Continents (Συνάντηση των Πέντε Ηπείρων), στη Ζυρίχη(Ελβετία) και στο Άμστερνταμ (Ολλανδία).
• Το 2005 προσκαλείται και συμμετέχει στις εκδηλώσεις για τα 20 χρόνια του World Music Institute, στο Μανχάταντης Νέας Υόρκης (ΗΠΑ).
• Το 2007 προσκαλείται και λαμβάνει μέρος στο All Tomorrow’s Parties, στο Μάινχεντ (Αγγλία).
• Το 2009 προσκαλείται για δεύτερη φορά στο All Tomorrow’s Parties, στο Σύδνεϋ και στη Μελβούρνη (Αυστραλία) υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του Nick Cave.
Η λύρα του Ψαραντώνη εκτίθεται σήμερα στο Musical Instrument Museum στο Φοίνιξ της Αριζόνα (ΗΠΑ) όπου και προβάλλεται βίντεο με τον ίδιο να παίζει τη λύρα.
Στην Ελλάδα, ανάμεσα στους πρώτους που τον ανακαλύπτουν, είναι ο Μάνος Χατζιδάκις ο οποίος θεσπίζοντας ένα ειδικό βραβείο για «μια ισχυρή και ιδιότυπη μουσική προσωπικότητα που παίζει λύρα και ονομάζεται Ψαραντώνης», τον βραβεύει ως τον «Πρώτο Λυράρη της Ελλάδας», στον Μουσικό Αύγουστο που διοργανώνει το 1979 στα Ανώγεια.
Μέσα στη μουσική του Ψαραντώνη ζει η πανάρχαια μυθολογία της Κρήτης. Είτε μιλά για τον Δία, είτε για την κατασκευή της πρώτης λύρας από τον μυθικό βοσκό Χαντίπερα, είτε για τους Κουρήτες, είτε εκφράζει με τη λύρα του αυτό που αισθάνεται ως ζωντανό μύθο της πατρίδας του, ο Ψαραντώνης επικυρώνει με τη φυσική παρουσία του και με την τέχνη του τους πανάρχαιους μύθους της Κρήτης… γιατί ο Ψαραντώνης ζωντανεύει τους μύθους όχι μόνο με τη δεξιοτεχνία του αλλά και με την πίστη του σε αυτούς, καθώς τους προσεγγίζει με λογισμό και μ’ όνειρο, πιστεύοντας στη σύγχρονη παρουσία και την ενέργειά τους.
Η κατακόρυφη, κοφτή δοξαριά του παραπέμπει στις απότομες κορυφές και στις κοφτές πλαγιές των βουνών της Κρήτης. Στο λυρικό ψιθύρισμα της λύρας του αναδύεται η γλυκότη απ’ το μουρμούρισμα των κουτσουναριών, το κελάηδισμα των πουλιών και τον ήχο του φιαμπολιού των βοσκών του Ψηλορείτη. Έτσι, στη μουσική του Ψαραντώνη ακούς άλλοτε τρεχούμενα νερά που κελαρύζουν, άλλοτε τα μοναχά δεντρά που ανεμοδέρνονται, κι άλλοτε «τη βοή που εβγάνει η γης, ο αέρας και μουγκρίζει» όπως το είπε ο Κορνάρος. Κι ακόμη, είναι στιγμές που οι απότομες δοξαριές του σε σέρνουν έως την άκρη του γκρεμού: «Εκειά που σμίγουν οι καιροί κι εκειά που συναντιούνται». Κι εκεί όπου μπορεί, αν ακούς το δεύτερο και το τρίτο στρώμα της μουσικής, να δεις τον μέγα τράγο, όπως τον είδε ο Άγγελος Σικελιανός, «ορτό» σ’ ένα βράχο πάνω απ’ το αγριεμένο πέλαγο…
Νέος μαζί και πανάρχαιος, ο Ψαραντώνης έχει τη δυναμική του ραψωδού και με την αδευτέρωτη δύναμή του στον αυτοσχεδιασμό κατορθώνει να δημιουργεί την ατμόσφαιρα του δέους, της ταραχής και του ρίγους, όπως ακριβώς οι μεγάλοι μουσικοί της τζαζ. Βαθύς γνώστης και πραγματικός λάτρης της παράδοσης, μα και από τη φύση του απείθαρχος και ανήσυχος, απρόοπτος και αποκαλυπτικός, ο Ψαραντώνης θεωρείται σήμερα ως ο τολμηρός αλλά συγχρόνως και ο στοχαστικός ανανεωτής της παράδοσης – ένα ζωντανό απόσταγμα αρχέγονων μαζί και σύγχρονων μουσικών ιστορήσεων.
H τίγρης
Τα τραγούδια δεν τα γράφουμε εμείς. Τα τραγούδια μας δίνονται. Και δεν ξέρουμε που, πότε και με ποιον τρόπο. Θα αφηγηθώ μια περίεργη ιστορία του τραγουδιού που λέγεται «Η τίγρη». Ο Χαίνης Δημήτρης Αποστολάκης αφηγήθηκε στην Κρυσταλία Πατούλη τα εξής:
Δεν ξέρω τι είναι πραγματικό, τι είναι φανταστικό. Ή μάλλον, δεν ξέρω πώς διακρίνονται. Γιατί στην ουσία ζω μια φαντασιακή πραγματικότητα, ή αλλιώς μια πραγματική φαντασία.
Το τραγούδι «Η τίγρη» μου δόθηκε επί των ημερών της πρώτης μου μετοικεσίας εις τας Αθήνας, όταν το συγκρότημα «Χαϊνηδες» είχε διαλυθεί για κάποιο διάστημα και έμενα στην Αθήνα στα Πετράλωνα συγκατοικώντας με τον Ρος Ντέιλι. Αυτή την περίοδο μου δόθηκε το τραγούδι «Η τίγρη».
Όταν έφυγα -μετά από ένα μεγάλο διάστημα παραμονής μου στην Αθήνα- γυρνώντας στην Κρήτη, το τραγούδι είχε εξαφανιστεί και δεν θυμόμουν τίποτα, παρά μόνο τον τίτλο, αλλά και την ισχυρή αίσθηση που έκανε μέσα μου.
Έψαξα μανιωδώς να βρω το χαρτί που το είχα γράψει. Μια ολόκληρη ημέρα. Τα πράγματά μου, άλλωστε, στο σπίτι, είναι λιγοστά. Το χαρτί, όμως, είχε εξαφανιστεί παντελώς. Έκανα το σπίτι άνω κάτω, δύο και τρεις φορές. Δεν βρέθηκε.
Τη δεύτερη μέρα, φώναξα και φίλους μου. Έκαναν το σπίτι άνω κάτω. Τίποτα.
Την Τρίτη ημέρα, στεναχωρημένος, βγήκα από το σπίτι να κάνω μια βόλτα.
Επιστρέφοντας και ανοίγοντας την πόρτα, οσμίζομαι τη μυρωδιά ζώου. Απορώ πώς, αφού είχα κλειστά τα πάντα, κάποιο ζώο μπήκε μέσα και μάλιστα επειδή έχω μεγαλώσει σε χωριό, καταλαβαίνω ότι δεν είναι συνηθισμένο ζώο, ότι είναι μεγάλο ζώο.
Ενστικτώδικα, κοιτάζω τη μέση μου γύρω γύρω που έχω το μαχαίρι. Πάει να με κυριέψει προς στιγμήν ένας φόβος, αλλά από την άλλη λέω «να δούμε τι είναι…».
Κοιτώντας παντού, δεν βλέπω απολύτως τίποτα. Μόνο στο πάτωμα, κάποια στιγμή, υπήρχε ένα και μοναδικό χαρτί, που ήταν «Η Τίγρη». Τότε, αυτό που ένιωσα, δεν μπορώ να το αποτυπώσω με λόγια. Αν προσπαθήσω θα είναι αμφίβολο το αποτέλεσμα….
Μετά, πήγα στον Ψαραντώνη, μου πήρε από το χέρι το χαρτί και μου είπε «Αυτό είναι δικό μου τραγούδι». Έτσι η πρώτη εκτέλεση έγινε με τον Ψαραντώνη.
Αυτό έχει συμβεί σε μια πραγματικότητα που έζησα εγώ, και είναι δύσκολο να αναπαραχθεί. Αισθάνομαι φυσικά, άσχημα που μεταφέρω με λόγια μιας καθιερωμένης γλώσσας -η μόνη υπαρκτή βέβαια- αυτή την εμπειρία, που δεν υπάρχει γι αυτήν αλήθεια ή ψέμα. Γιατί δεν μπορώ να την εντάξω κάπου, εφόσον δεν έχει για μένα σημασία αυτός ο διαχωρισμός.
Για πρώτη φορά έπαιξε σε γάμο σε ηλικία 13 ετών και πολύ γρήγορα απέκτησε φήμη παίζοντας σε γιορτές και πανηγύρια σε διάφορα μέρη και χωριά της Κρήτης. Το 1964 ηχογράφησε τον πρώτο του δίσκο 45 στροφών. Μέχρι σήμερα έχει εκπροσωπήσει πολλές φορές την Ελλάδα σε φεστιβάλ του εξωτερικού. Και στα 75 του συνεχίζει να παίζει λύρα, να αγγίζει τις χορδές της ψυχής μας και να επικοινωνεί καλύτερα με τα παιδιά και τα ψηλά βουνά.
Ο Ψαραντώνης δεν είναι απλώς ένας δημιουργός της Κρήτης ή ένας έθνικ καλλιτέχνης με αναφορά στον τόπο του και στην μακρά οικογενειακή περιπέτεια της οικογένειας του με τη μουσική. Είναι ο ίδιος ένας φορέας της παράδοσης αλλά και του πιο δημιουργικού και λαμπρού μετασχηματισμού της.