Ο Antonio Gramsci είναι ευρέως γνωστός ως ένας από τους σημαντικότερους μετα-μαρξιστές φιλοσόφους και διανοητές του 20ού αιώνα. Ιδρυτικό μέλος και ηγετική φυσιογνωμία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας. Ωστόσο, λιγότερο γνωστή παραμένει η ιστορία της διάσωσης του έργου του κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του από το φασιστικό καθεστώς του το 1926 στην Ιταλία. Η ιστορία αυτή, συνδέει τον Gramsci με έναν από τους σημαντικότερους οικονομολόγους του 20ού αιώνα, τον Piero Sraffa αλλά και μια Ρωσίδα μουσικό, τη Yulia Schucht.
Η Μόσχα, η γνωριμία με τη Yulia Schucht και οι οικογενειακοί δεσμοί
Το 1922, ο Gramsci ταξίδεψε στη Μόσχα για να εργαστεί στην Κομμουνιστική Διεθνή. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί, νοσηλεύτηκε σε μια κλινική κοντά στη Μόσχα, όπου γνώρισε τη Yulia Schucht, διακεκριμένη βιολονίστρια. Η γνωριμία τους εξελίχθηκε σε σχέση και μαζί απέκτησαν δύο παιδιά. Η Yulia και η αδελφή της, Tatiana Schucht, θα παίξουν καθοριστικό ρόλο μερικά χρόνια αργότερα στη διατήρηση και διάσωση του έργου του Gramsci από τη φυλακή.
Η φυλάκιση του και η συμβολή του Piero Sraffa
Το 1926 ο Antonio Gramsci συλλαμβάνεται και φυλακίζεται από το φασιστικό καθεστώς. Εκεί ξεκινά η προσπάθειά του να καταγράψει τις σκέψεις του, που αργότερα θα γίνουν γνωστές ως τα περίφημα Τετράδια της Φυλακής. Καθοριστική υπήρξε η συμβολή του στενού του φίλου, Piero Sraffa, ενός από τους σημαντικότερους οικονομολόγους της εποχής του. Ο Sraffa είναι γνωστός για το έργο του πάνω στην έκδοση των γραπτών του David Ricardo, αλλά και για την κριτική του στην κυρίαρχη μαρτζιναλιστική θεωρία, και ιδίως στις προσεγγίσεις του Alfred Marshall (που ήταν η εξέχουσα μορφή στα οικονομικά περνώντας το κατώφλι στον 20ο αιώνα).
Κατά τη διάρκεια της κράτησης του Gramsci, ο Sraffa φρόντισε να του παρέχει ό,τι χρειαζόταν για να γράψει: βιβλία, χαρτί κλπ. Ένα χρόνο μετά τη φυλάκιση του Gramsci, ο Sraffa εγκαταστάθηκε στο Cambridge για να συνεχίσει την ακαδημαϊκή του καριέρα, αλλά η επικοινωνία τους συνεχίστηκε μέσω της Tatiana Schucht. Η Tatiana, εργαζόμενη στην πρεσβεία της Σοβιετικής Ένωσης στην Ιταλία, ήταν ο βασικός δίαυλος επικοινωνίας του Gramsci με τον έξω κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό, η ίδια επισκεπτόταν τακτικά τον Gramsci στη φυλακή και παραλάμβανε έγγραφα, γράμματα και σημειώσεις τα οποία φρόντιζε να τα προωθεί στην αδελφή της, την Yulia (γυναίκα του Gramsci) στη Μόσχα. Παράλληλα, μέσω αυτής της “τριγωνικής” επικοινωνίας, διευκολυνόταν και η αλληλογραφία με τον Sraffa στο Cambridge.
Οι πολιτικές διαφωνίες και η αμοιβαία εκτίμηση
Παρά τη στενή τους φιλία και τη διαρκή στήριξη, Gramsci και Sraffa είχαν ουσιαστικές πολιτικές διαφωνίες. Ειδικότερα, ως προς τη στρατηγική του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας απέναντι στον φασισμό, ο Sraffa υποστήριζε την ανάγκη για μια αστική επανάσταση ως πρώτο βήμα ενώ ο Gramsci επέμενε πως το κόμμα έπρεπε να δράσει άμεσα, χωρίς αναβολές.
Ωστόσο, οι διαφορές τους αυτές δεν στάθηκαν εμπόδιο στην αλληλοεκτίμηση και τη συνεργασία τους. Άλλωστε, η φιλία τους υπήρξε γόνιμη και επηρέασε βαθιά τη σκέψη του Gramsci για το μέλλον του Κομμουνιστικού Κόμματος αλλά και για ζητήματα που άπτονται στο πεδίο πολιτικής (και της έννοιας της ηγεμονίας).
Το τέλος και η διάσωση των τετραδίων
Μετά από 11 χρόνια στη φυλακή, η υγεία του Gramsci επιδεινώθηκε σημαντικά. Λίγο πριν τον θάνατό του, το 1937, μεταφέρθηκε σε ιδιωτικό νοσοκομείο όπου τα έξοδα νοσηλείας του κάλυψε ο Sraffa. Ο ίδιος ταξίδεψε από την Αγγλία για να τον επισκεφθεί λίγο πριν το τέλος.
Στις 27 Απριλίου 1937, ο Gramsci άφησε την τελευταία του πνοή. Η Tatiana Schucht ανέλαβε τη διάσωση του έργου του. Με εξαιρετική προσοχή, κατάφερε να φυγαδεύσει «λαθραία» τα 33 τετράδια του Gramsci από την Ιταλία, χρησιμοποιώντας την ιδιότητα της ως διπλωμάτης και μεταφέροντας μέσα από την τσάντα της (στην οποία είχε απόρρητα έγγραφα της Σοβιετικής πρεσβείας) για να τα μεταφέρει τα τετράδια στη Μόσχα.
Μια ιστορία που αξίζει να θυμόμαστε
Η ιστορία του Antonio Gramsci, της Yulia και Tatiana Schucht και του Piero Sraffa είναι μια μοναδική και συχνά παραγνωρισμένη πτυχή της ιστορίας των πολιτικών και οικονομικών ιδεών του 20ού αιώνα. Μια ιστορία φιλίας, αφοσίωσης και αντίστασης, που διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στη διάσωση ενός έργου που συνεχίζει να εμπνέει μέχρι σήμερα και ιδιαίτερα αυτό που αποκαλούμε ως ευρύτερο χώρο του Ευρωκομμουνισμού. Χωρίς τη συμβολή αυτών των προσώπων, ίσως τα Τετράδια της Φυλακής να μην είχαν φτάσει ποτέ σε εμάς, στερώντας μας μια από τις πιο σημαντικές συνεισφορές στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την Πολιτική και την Πολιτική Σκέψη του σήμερα.